लिंबूवर्गीय फळपिकांवर प्रक्रिया-२

लिंबूवर्गीय फळपिकांवर प्रक्रिया करुन अनेक प्रकारे पदार्थांची निर्मिती करता येते. त्यामुळे फळांचे गुणधर्म व आहारमूल्य कायम राहून ते अधिक काळ टिकतात. त्यांना चांगली बाजारपेठ उपलब्ध होऊन शेतकऱ्याच्या उत्पन्नात वाढ होते. शिवाय रोजगार निर्मितीही होत असते.

लिंबूवर्गीय फळपिकांपासून तयार होणारे काही पदार्थ व प्रक्रिया-

रस निर्मिती

कृती

• पक्व, ताजी, मोठ्या आकाराची रसाळ फळे निवडावीत व फळे स्वच्छ पाण्याने धुवून फडक्याने कोरडी करावीत.
• साल हाताने काढून त्यावरील पांढऱ्या शिरा व पातळ पापुद्रा काढून टाकावा व फोडी अलग कराव्यात.
• फोडी ज्यूस एक्सट्रॅक्टरमध्ये टाकून त्याचा रस काढून घ्यावा.
• मशिनमधून रस काढत असताना बिया चिरडू नयेत, याची दखल घ्यावी.
• रस बारीक गाळणीतून किंवा मसलिन क्लॉथमधून गाळून घ्यावा.
• रसाची साठवण करण्यासाठी स्टीलच्या पातेल्यात रस घेऊन पातेले शेगडीवर मंद आचेवर ठेवावे.
• रस 80 अंश सें. तापमानाला 20 मिनिटे गरम करावा.
• रस थोडा थंड झाल्यानंतर त्यामध्ये प्रति लिटर रसास 600 मि. ग्र. सोडियम बेन्झोएट मिसळावे.
• रस साठविण्यासाठी वापरावयाच्या बाटल्या व झाकणे उकळत्या पाण्यात 25 ते 30 मिनिटे ठेवून निर्जंतूक करुन कोरड्या कराव्यात.
• रस भरुन त्यांना निर्जंतूक करुन घेतलेली झाकणे हवा बंद करावीत.
• परत 85 अंश सें. तापमानास गरम पाण्यात 25 ते 30 मिनिटे ठेवाव्यात. नंतर कोरड्या व थंड जागेत साठवावे.

सरबत

फळांपासून काढलेल्या नैसर्गिक रसामध्ये साखर, सायट्रीक आम्ल व पाणी मिसळून तयार केलेल्या पदार्थाला सरबत असे म्हणतात.
रसामध्ये 13 टक्के ब्रिक्स व 0.8 टक्के आम्लता गृहित धरुन रसाचे सरबत करण्यासाठी 10 टक्के रस, 15 टक्के साखर, 0.25 टक्के सायट्रिक आम्ल या सूत्रानुसार घटक पदार्थ वापरावेत.

कृती

• रस तयार करावा. स्टीलच्या पातेल्यात प्रथम पाणी मोजून घ्यावे व त्यामध्ये साखर व सायट्रीक आम्ल टाकून विरघळून घ्यावे.
• प्रतिलिटर सरबतात 100 मि. ग्र. सोडीअम बेन्झोएट मिसळावे, संत्र्याचा रस मोजून टाकावा.
• ते मिश्रण एकजीव करावे, मलमल कपड्यातून किंवा गाळणीतून गाळून घ्यावे.
• बाटल्यामध्ये भरुन 80 -85 अंश सें. तापमान 25 -30 मिनिटे गरम पाण्यात ठेवून त्याचे निर्जंतुकीकरण करावे व कोरड्या व थंड जागेत साठवावे.

स्कॅश

• फळांच्या गरयुक्त रसामध्ये गोडी आणण्यासाठी साखर मिसळून तयार केलल्या पदार्थाला स्कॅश असे म्हणतात.
• उत्तम प्रतिच्या स्कॅशमध्ये मूळ रसाचे प्रमाण 30 टक्के विद्राव्य घटकाचे (साखरेचे) प्रमाण 45 व आम्लतेचे प्रमाण 1 टक्के असावे.
• उदा. लेमन स्कॅश, ऑरेंज स्कॅश व पायनापल स्कॅश.
• रसात 13 टक्के ब्रिक्स, 0.8 टक्के आम्लता गृहीत धरुन स्कॅश तयार करण्यासाठी 25 टक्के रस. 45 टक्के साखर व 1 टक्का सायट्रिक ॲसिड या सूत्रानुसार घटक पदार्थांचे प्रमाण वापरावे.

कृती

• रस वजन करुन घ्यावा. त्यामध्ये साखर व पाणी टाकून साखर विरघळवून घ्यावी.
• दोन ग्लासमध्ये गरम केलेला थोडा-थोडा स्कॅश घेऊन एकामध्ये सायट्रिक आम्ल व दुसऱ्यामध्ये जरुरीप्रमाणे खाद्य रंग स्कॅशमध्ये टाकून एकजीव करावे.
• नंतर पातेले शेगडीवरुन खाली उतरुन घ्यावे.
• नंतर थोडा स्कॅश घेऊन त्यामध्ये सोडियम बेन्झोएट पूर्णपणे विरघळून घ्यावे.
• स्कॅश पातळ मलमल कापडातून गाळून घ्यावा.
• स्कॅश पूर्ण थंड करुन निर्जंतूक केलेल्य बाटल्यामध्ये भरावा.
• बाटल्याची साठवण थंड व कोरड्या ठिकाणी करावी.
• स्कॅशपासून सरबत तयार करताना 100 मिली स्कॅशमध्ये 200 मिली पाणी टाकून एकत्र केल्यास पिण्यास योग्य सरबत तयार होते. (1:2 प्रमाण)

सिरप

• स्कॅशपेक्षा सिरप थोडे वेगळे असते.
• सिरपमध्ये फळांच्या रसाचे प्रमाण 40 टक्के असते तर साखरेचे प्रमाण 65 ते 70 टक्के असते.
• साधारण सिरपमध्ये अन्नसंरक्षक मिसळण्याची आवश्यकता नसते.
• कारण यात साखरेचे प्रमाण जास्त असते.
• परंतू अधिक सुरक्षितेसाठी जेव्हा सिरप जास्त कालावधीसाठी टिकवायचे असते त्यावेळी मात्र 600 ते 700 पीपीएम सोडियम बेन्झोएट मिसळावे.
• रसात 13 टक्के ब्रिक्स व 0.8 टक्के आम्लता गृहित धरुन सिरप तयार करण्यासाठी 25 टक्के रस, 65 टक्के साखर 600-700 पीपीएस सोडियम बेन्झोएट व 1.5 ते 2.00 टक्के सायट्रिक आम्ल या सूत्रानुसार घटक पदार्थाचे प्रमाण वापरावे.

संत्रा जॅम

फळांचा ताजा गर, साखर व सायट्रिक आम्ल याच्या योग्य प्रमाणातील मिश्रणाला घट्ट रबडीप्रमाणे आटवून तयार करता येतो.

लेखक - प्रा. तुषार गोरे (अन्नशास्त्र तंत्रज्ञान)
डॉ.हेमंत बाहेती, कार्यक्रम समन्वयक, कृषी विज्ञान केंद्र, ममुराबाद, जळगाव.

SHARE